Osmanlı merkez teşkilatının dışında, taşrada bulunan ve beylerbeyi tarafından yönetilen en büyük idari bölge. Osmanlı Devletinde taşra teşkilatı, aşağıdan yukarıya köy, nahiye, kaza, sancak ve eyalet olmak üzere idari taksimata ayrılmıştı. Temel idari birim sancak olup, sancakların birleşmesinden eyalet (vilayet) veya beylerbeyilik denilen büyük idari birimler meydana gelmektedir. 1590 tarihine kadar, teşkilat tabiri olarak beylerbeyilik kelimesi kullanılmış, bu tarihten itibaren eyalet tabiri kullanılmaya başlamıştır.
Osmanlı hakimiyeti altında bulunan topraklardan büyük bir kısmı doğrudan doğruya padişahın otoritesi altındaydı. Buralarda timar denilen bir toprak sistemi uygulanıyordu. Devletin gelirleri, bir takım görevler karşılığı idarecilere ve sipahilere tahsis edilmekteydi. Ekserisi Anadolu ve Rumeli’de bulunan bu eyaletlere salyanesiz yani yıllıksız denilirdi.
Bunun yanında Osmanlılar Anadolu ve Rumeli eyaletlerinden daha bağımsız; Mısır, Bağdat, Yemen, Basra, Lahsa, Habeş ve Garb Ocakları denilen Cezayir, Tunus, Trablusgarb gibi eyaletlerin şekillendiği toprakları idari çatıları altında toplanmaktaydılar. Bunlara salyaneli yani yıllıklı eyaletler denilmektedir. Buralarda Osmanlı beylerbeyi idaresi altında askeri, mali ve adli sahalarda değişik bir tatbikat vardı. Bölgenin beylerbeyi, yani valisi, eyaletin idari ve askeri harcamalarını gerçekleştirdikten sonra salyane yani yıllık adı altında devlet merkezine muayyen bir miktar göndermekle yükümlü idi. Bunlara benzer olarak Doğu Anadolu’nun bazı bölgelerinde, idaresi kabile beylerine ait ırsi sancaklar vardı. Hükumet denilen bu sancaklarda, bütün gelirler ırsi kabile beylerine ait bulunuyordu. Buna karşılık bu beyler, belirli bir oranda asker toplamak ve gerektiğinde devletin emrine göndermek durumunda idi. Bölgenin şehirlerinde birer kadı ve yeniçeri garnizonu bulunması diğer eyaletlerle birlikte taşıdıkları ortak özelliklerdi. Bunlara aynı zamanda yurtluk ve ocaklık idaresi de denirdi. Eyaleti idare eden beylerbeyi, padişahın otoritesini temsil eden en yüksek yöneticiydi. Eyaletin her bir sancağına devlet merkezinden bir sancak beyi tayin edilirdi. Paşa Sancağı adı verilen eyalet merkezine de eyalet valisi gönderilirdi. Eyalet valileri hem askeri hem de mülki yöneticilerdi. Beylerbeyi, emri altındaki görevlilerle birlikte merkezdeki Divan-ı hümayunun küçük bir benzeri olan beylerbeyi divanı ile eyaleti yönetmekteydi (Bkz. Beylerbeyi). Beylerbeyinin yanında bölgenin kaza (yargı) kuvvetini ise kadı temsil ediyordu. Bey, kadının hükmü ve kararı olmadan hiç kimseyi cezalandıramazdı. Osmanlılar eyalet idaresinde bu kuvvetler ayrımını adil bir idarenin esası saymışlardır.
Sultan Birinci Murad (1360-1389) devrinde, Balkanlardaki fütuhatın devamı ve elde edilen toprakların idari kontrolü için, lala Şahin Paşa Rumeli beylerbeyi tayin edildi (1362). Birinci Murad daha sonra oğlu Bayezid’i doğuda yeni fethedilen bölgelerin beylerbeyi olarak Kütahya’ya gönderdi ki; burası Osmanlıların ikinci beylerbeyliğinin (Anadolu) nüvesini meydana getirdi (1393).
Sultan yıldırım Bayezid, Kadı Burhaneddin’e ait memleketleri eline geçirince, Rumiye-i sugra (Amasya, Tokat, Sivas) vilayetini üçüncü bir beylerbeylik olarak ihdas etti. On beşinci yüzyıl ortalarına kadar devam eden bu üç beylerbeylik, Osmanlı Devletinin temelini teşkil etti.
1468 yılında fethedilen Karaman, bir beylerbeylik haline getirildi. Kanuni Sultan Süleyman Hanın saltanatı başlarında; Dulkadriye (Maraş), Haleb, Şam ve Mısır beylerbeylikleri kuruldu. Yine Kanuni devrinde yapılan yeni fetihler neticesinde Asya’da Bağdat, Van, Erzurum, Şehrizor; Avrupa’da Budin ve Tameşvar gibi beylerbeylikler teşkil olundu. Nihayet, 17. yüzyıl başlarında, eyaletlerin sayısı 32’ye ulaştı. Bu düzen içinde padişah hiç masrafa girmeden bir emirle kısa zamanda ordunun en büyük kısmını meydana getiren eyalet askerlerini toplayabiliyordu.
On altıncı yüzyılın ikinci yarısına kadar kapıkulu ocakları ile (yeniçeriler ve diğerleri) birlikte devletin ordusunun en önemli kısmını eyalet askerleri teşkil etmekteydi.
1528 tarihli arşiv belgelerine göre, 27.000 kapıkulu askerine karşılık eyalet askeri olarak timarlı sipahi ordusu 90.000’i bulmaktadır. 1610 tarihlerinde kapıkulu ocakları 90.000, timarlı sipahi ordusu ise 115.000 olarak hesaplanmaktadır. Bu tarihte zaten timarlı sipahi ordusu önemini kaybetmeye başlamıştır.
Kanuni Sultan Süleyman devrinde, Pargalı İbrahim Paşanın sadrazamlığı zamanında Osmanlı Devletinin her tarafındaki idari bölgelerini yani eyalet ve liva (sancak)larını, bunların idarecilerini ve ne kadar hasları olduğunu gösteren listeler bugün Topkapı Sarayı Müzesi Arşivinde muhafaza edilmektedir. On altı ve on yedinci yüzyıla ait eyalet teşkilatına mahsus bilgileri, Başbakanlık Osmanlı Arşivindeki sancak tevcihat, rüus ve tahvil defterlerinde bulmak mümkündür.
On altıncı yüzyıla ait tapu-tahrir defterlerinde de; sancak, kaza, nahiye, köy derecesine kadar eyalet
teşkilatına ait gayet kıymetli bilgiler verilmektedir.
Asya, Avrupa ve Afrika’daki eyalet ve başşehirleri şunlardır: Anadolu (Ankara ve Kütahya), Rumeli (Edirne sonra Sofya ve Manastır), rum (Amasya ve Sivas), Bosna (Saraybosna), Karaman (Konya), Dulkadir (Maraş), Şam (Dımaşk), Mısır (Kahire), Trablusşam (Tripoli), Yemen (Zabid, San’a), Cezair-i Bahr-i Sefid (Gelibolu), Cezair-Garb (Cezayir), Lahsa (Katif), Trablus-Garb (Tripoli-Libya), Habeş (Suakin ve Cidde), Kıbrıs (Lefkoşe), Trabzon, Kefe, Halep, Kars, Bağdat, Van, Tunus, Basra, Budin, Tameşvar, Çıldır, Erzurum, Şehrezur, Diyarbekir, Musul.
Osmanlı Devletinin eyaletlerinin idaresindeki yürütme ve yargılama gücünü ayırması bugünkü hür devletlerin tatbik ettiği kuvvetlerin ayrılığı prensibinin aynısıdır.
Osmanlılar eyalet sistemini bünyesinde yüzyıllarca uygulayıp, geliştirmiş, böylece devrinin en iyi idare sistemine sahip olmuştur. Bugün, Amerika Birleşik Devletleri ve federal Alman Cumhuriyetindeki eyalet sistemi Osmanlılardakine benzemektedir.
1. Çoğunlukla valilerce yönetilen ve yönetim bakımından bir tür bağımsızlığı olan büyük il.
2. Osmanlı ımparatorluğu'nda en büyük sivil ve askeri yönetim bölgesi.
[Subdivisions of the Ottoman Empire] n. eyalet
adj. state
n. state, principality, commonwealth, shire
Köken: Arapça
